محمدصالح حائری مازندرانیمحمدصالح حائری مازندرانی، متبحر در فلسفه مشاء، فقه و اصول ، کلام و تفسیر و شعر و ادب در قرن چهاردهم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات و اساتید ۳ - فعالیت‌های مذهبی-علمی- سیاسی ۴ - کتابخانه معظم له ۵ - اجازات ایشان ۶ - روایت کنندگان ۷ - از نگاه بزرگان ۸ - آرای فلسفی ۹ - وفات ۱۰ - آثار ۱۰.۱ - آثار فلسفی ۱۰.۲ - آثار در فقه و اصول ۱۰.۳ - سایر آثار ۱۱ - در عرصه شعر و ادبیات ۱۲ - شاعر اهل بیت علیهم السلام ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - معرفی ایشاناو در ۱۲۹۷، [۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۳، ص ۹۳۶، مشهد ۱۴۰۴.
[۲]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۳۳۶، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
و به قولی در ۱۲۹۸، در کربلا متولد شد. [۳]
حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، ج۱، ص۸۴، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
[۴]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۵۶، (بابل) ۱۳۷۷ش.
اصل وی از بابل مازندران بود، اما به سبب اقامت طولانی‌اش در سمنان ، سمنانی نیز خوانده شده است. [۵]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۳۳۶، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۶]
اسماعیل مهجوری، دانشمندان و رجال مازندران، ج۱، ص۵۶، به‌کوشش هدایت‌اللّه مهجوری، (تهران ۱۳۵۳ش).
جد اعلایش، شیخ‌معین‌الدین قاسمی، از شاگردان علامه مجلسی و از مجتهدان طراز اول عصر خود بود. [۷]
حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، ج۱، ص۸۴، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
[۸]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۵۶، (بابل) ۱۳۷۷ش.
مادرش دختر ملامحمدیوسف گرگانی (استرآبادی)، مؤلف کتاب‌های صِیغ‌العقود و کتاب الرضاع [۹]
علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، ج۱، ص۲۲۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶.
[۱۰]
اسماعیل مهجوری، دانشمندان و رجال مازندران، ج۱، ص۵۶، به‌کوشش هدایت‌اللّه مهجوری، (تهران ۱۳۵۳ش).
و پدرش، میرزافضل‌اللّه مجتهد حائری مازندرانی (متوفی ح۱۳۰۵ش)، از فقهای امامیه متولد بابل بود که پس از اتمام تحصیلات مقدماتی نزد سعیدالعلمای مازندرانی ، به نجف رفت و نزد شیخ‌زین‌العابدین مازندرانی ، سیدحسین طباطبایی نجفی آل‌بحرالعلوم، فاضل اردکانی ، شیخ راضی نجفی و سیدحسین کوه‌کمری درس خواند و از برخی از ایشان اجازه اجتهاد گرفت. [۱۱]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۲۶، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
[۱۲]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۵، (بابل) ۱۳۷۷ش.
سید میرزاهادی خراسانی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از وی اجازه روایت داشته‌اند. [۱۳]
محمدمهدی موسوی اصفهانی، احسن الودیعة فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعة، ج۲، ص۹۵، او، تتمیم روضات‌الجنات، بغداد (۱۳۴۸ (.
[۱۴]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۲۶، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
از میرزافضل‌اللّه آثاری به‌جا مانده، از جمله کتاب الطهارة، رساله عملیه فضیلةالعباد لذخیرة المعاد، شرح کبیر بر شرایع‌الاسلام در نُه جلد، الوجیزه فی مناسک الحج، یک دوره اصول در شش جلد، شرح بر ریاض و حاشیه بر رساله‌های متعدد. [۱۵]
محمدمهدی موسوی اصفهانی، احسن الودیعة فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعة، ج۲، ص۹۴، او، تتمیم روضات‌الجنات، بغداد (۱۳۴۸ (.
[۱۶]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۱۴۷، (بابل) ۱۳۷۷ش.
۲ - تحصیلات و اساتیدمحمدصالح حائری مازندرانی در کربلا ادبیات عرب را نزدملاعلی معروف به سیبویه و ملاعباس معروف به اخفش و فقه و اصول را نزد پدر و برادربزرگش، شیخ علی علامه ، فراگرفت. [۱۷]
حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، ج۱، ص۸۳، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
[۱۸]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۵۷، (بابل) ۱۳۷۷ش.
او، به تصدیق برادرش، در شانزده سالگی مجتهد بود. [۱۹]
حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، ج۱، ص۸۳، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
در ۱۳۱۲، آخوند خراسانی در سفری به کربلا، در پی آشنایی با حائری به استعدادش پی برد و او را با خود به نجف برد. [۲۰]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۱، مقدمه عمادزاده، ص۴، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
حائری در نجف، در فقه و اصول از شاگردان خاص آخوند خراسانی شد تا جایی که وی در تدوین نهایی کفایةالاصول خود به یادداشت‌های درسی این شاگرد خود توجه داشت. [۲۱]
محمدرضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، ج۱، ص۲۰۹، (تهران) ۱۳۵۶ش.
حائری همچنین در مجلس درس فقه و اصول میرزاحسین‌بن حاج میرزا خلیل تهرانی ، تنها شاگرد صاحب جواهر که در آن زمان در قید حیات بود، شرکت می‌کرد. [۲۲]
حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، ج۱، ص۸۳، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
حائری در علوم عقلی شاگرد حاج ملااسماعیل بروجردی حائری ، از استادان حکمت و ریاضی، بود. [۲۳]
منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ج۱، ص۴۵۲، تهران ۱۳۸۱ش.
۳ - فعالیت‌های مذهبی-علمی- سیاسیحائری دوازده سال در نجف به تحصیل و تدریس و تألیف پرداخت و اجازات متعددی در اجتهاد و روایت دریافت نمود. [۲۴]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۶۰، (بابل) ۱۳۷۷ش.
در ۱۳۲۴، به ایران آمد و به بابل رفت [۲۵]
محمدصالح حائری مازندرانی، دیوان الأدب، مقدمه عمادزاده، ص ۴ـ۵، تهران ۱۳۳۷ش، ۱۳۹۰۱.
و به تدریس، وعظ و اقامه جماعت و شعائر دینی پرداخت و از مراجع تقلید گردید. [۲۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، قسم ۳، ص ۹۳۶، مشهد ۱۴۰۴.
[۲۷]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۳۳۶، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
حضور علامه سمنانی در بابل هم زمان بود با دوران تسلط بیگانگان از جمله استعمارگر پیر انگلستان بر سرنوشت ملت مسلمان ایران و رواج بی دینی و ابتذال. از طرفی رضاخان پهلوی، از مخالفان سرسخت اسلام و روحانیت با حمایت دولت انگلستان به سلطنت رسیده بود، و به نام تجدد طلبی برای حذف تدریجی اسلام و بیرون راندن تدریجی روحانیان از مناصب و پست های دولتی، به ویژه مشاغل با اهمیت قضایی، تلاش می کرد. زمزمه های شوم نبرد با اسلام و احکام نورانی آن از هر سو به گوش می رسید. علامه سمنانی نیز با مشاهده اوضاع و احوال به حکم وظیفه دینی و صنفی، ساکت ننشست و شجاعانه وارد مبارزه با استعمار و استبداد شد رضا شاه بر پایی مجالس روضه خوانی را ممنوع کرد اما او هم چون گذشته در گرامی داشت یاد شهدای کربلا مجلس به پا می کرد و با سخنرانی های خود به روشنفکری می پرداخت. وی در یکی از سخنرانی های آتشین خود در مسجد جامع بابل با صراحت گفت: هر کس با قرآن مخالفت کند کافر است اگر چه رضاخان باشد. سخنرانی شدید علامه سمنانی در مسجد بابل سبب دستگیری وی شد. ایشان مدت نه ماه زندانی و سپس به سمنان تبعید شد [۲۸]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۶۵، (بابل) ۱۳۷۷ش.
و در آن‌جا به تدریس و تألیف و اقامه جماعت پرداخت. [۲۹]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۳۳۶، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۳۰]
عبدالرفیع حقیقت، تاریخ قومس، ج۱، ص۴۰۶، تهران ۱۳۶۲ش.
منزل وی در بابل و سمنان محل تجمع اهل علم و ادب با گرایش‌ها و عقاید مختلف بود. [۳۱]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، ج۱، ص۲۶۰، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، (بابل) ۱۳۷۷ش.
[۳۲]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، ج۱، ۲۶۶، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، (بابل) ۱۳۷۷ش.
جلال‌الدین همایی ، بدیع‌الزمان فروزانفر ، نیما یوشیج و محمدتقی جعفری ، از جمله کسانی بودند که با او مراوده داشتند و از او تجلیل کرده‌اند. [۳۳]
حسن فضائلی، ج۱، ص۸۲، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
[۳۴]
حسن فضائلی، ج۱، ۸۵، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
[۳۵]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۶۱ـ۲۶۲، (بابل) ۱۳۷۷ش.
۴ - کتابخانه معظم لهطبق وصیت علامه سمنانی در تاریخ (۱۳۵۱) کتابخانه شخصی اش که شامل ۹۴۱ عنوان اثر و بسیاری از آن ها نادر بود؛ به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شد و بدین گونه وی ارادت خود را به بارگاه نورانی امام هشتم ـ علیه السلام ـ نشان داد. [۳۶]
. واقفین عمده کتاب به کتاخانه های آستان قدس رضوی، ص ۲۰؛ گوشه هایی از زندگینامه مجاهد متقی مرحوم آیة الله شیخ جلال الدین علامه حائری، ص ۵۱؛ مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، دفتر سوم، ص ۱۳۷.
۵ - اجازات ایشانعلامه سمنانی علاوه بر اجازه اجتهاد، از دست مبارک مشایخ روایتی نیز به دریافت اجازه نقل روایت مفتخر گشت که آن مشایخ عبارتند از: ۱. پدر بزرگوارش شیخ فضل الله حائری مازندرانی. ۲. برادرش علی علامه حائری. ۳. حاج میرزا حسین خلیل تهرانی. ۴. حاج میرزا حسین نوری. [۳۷]
المسلسلات، ج۲، ص ۴۱۷.
۶ - روایت کنندگاناسامی برخی از عالمانی که از علامه سمنانی اجازه روایت دریافت کرده اند، بدین قرار است: سید شهاب الدین مرعشی نجفی شیخ جلال الدین علامه حائری سید فخر الدین امامت کاشانی حاج حسین مقدس مشهدی شاهرودی سید عزیزالله امامت کاشانی شیخ مهدی شرف الدین سید عباس کاشانی حسین عمادزاده اصفهانی. ۷ - از نگاه بزرگانبا نگاهی به نظرات بزرگان درباره فیلسوف نامدار، فقیه و شاعر عالی مقدار، گنجینه علوم الاهی، علامه سمنانی، جایگاه والای این عالم توانا در میان علمای شیعه و ابعاد شخصیت وی هویدا می شود. سید الفقها و المجتهدین آیة الله سید محمد مهدی اصفهانی کاظمینی (متوفای ۱۳۹۱ هـ . ق) درباره او می نویسد: علامه شیخ محمد صالح ... اکنون یگانه مرجع تقلید مهم مازندران است، تألیفات خوبی دارد که بر فراوانی فضل و وسعت دایره اطلاعات و فزونی دانشش دلالت می کند. [۳۸]
احسن الودیعه، ج۲، ص۹۶.
ـ شادروان استاد محمد تقی جعفری تبریزی ـ رحمه الله ـ او را نابغه ای عظیم الشأن معرفی کرده است. [۳۹]
مقدمه حکمت بو علی سینا،
وی می گوید:علامه مردی بسیار با فضل بود، مخصوصا ادبیات عربی اش خیلی قوی بود ... اطلاعات فلسفی اش هم خیلی زیاد بود، در اصول هم حد بالایی داشت. ـ مرحوم حجة الاسلام دکتر محمد هادی امینی درباره او می نویسد: شیخ محمد صالح ... از فقیهان و عالمان بزرگ جهان اسلام و از استادان مسلم در فقه اصول و از مولفان و پژوهشگران و محققان بزرگوار است. [۴۰]
معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۳، ص ۱۱۴.
مولف کتاب تذکرة الشعراء وی را این گونه ستوده است: شیخ الفقهاء و المجتهدین آیة الله العظمی فی العالمین آقای شیخ محمد صالح حائری مازندرانی معروف به علامه سمنانی از مفاخر و مشاهیر فقها و مراجع عصر حاضر و از مشایخ اجازه مولف کتاب و مرحوم آیة الله والد و جمع بسیاری از علمای اعلام معاصر هستند. [۴۱]
تذکره الشعراء، ص ۴۴.
اندیشمند دردمند استاد محمد رضا حکیمی علامه را چنین معرفی می کند: حضرت علامه سمنانی، از علمای بزرگ و بسیار کم مانند اسلام است در سده گذشته، و جامع، معقول و منقول به معنای وسیع و ژرف تعبیر، و صاحب اطلاعات و معلوماتی پهناور و مجتهد در فلسفه و تحقیقات فلسفی (نه تنها فلسفه خوان و فلسفه دان و فلسفه گو و فلسفه نویس)، نقاد تیز هوش و پرتوش و توان مباحث فلسفی، بویژه اصول و مبانی «حکمت متعالیه» در عین رعایت تعادل، و با اشاره و به ارزشمندی نکته هایی در خور ارزش که در فلسفه صدرایی مطرح گشته است. جامعیت علامه سمنانی تا جایی است که آثار او در فنون مختلف و رشته های علمی و فلسفی و کلامی و ادبی و تاریخی و فقهی و اصولی و گونه هایی دیگر از مباحث تحقیقی سیصد تألیف دانسته اند ... علامه سمنانی، در کتاب «حکمت بوعلی سینا» روشی از نقد فلسفی را عرضه کرد، و با غنایی که از نظر منابع و استنادها، و رساله های منقول در آن، و وفور مباحث آن، به این کتاب بخشید، این روش را در خور عرضه ساخت. شاگرد او عبدالرفیع حقیقت «رفیع» می نویسد: یکی از دانشمندان به نام و علمای بزرگ اسلام در عصر حاضر، آیة الله آقا شیخ محمد صالح حائری مازندرانی (سمنانی) است. ... بدون هیچ گونه مبالغه استفاده از راهنمایی های بی دریغ و تحصیل دانش و کسب فیض که نگارنده در دوره نوجوانی از محضر مبارک ایشان نمودم پایه اساسی معلومات تاریخی و ادبی نگارنده و همچنین تألیف و تنظیم آثار نظم نثر موجود است، به همین جهت همواره به روان پاک آن مرحوم درود می فرستم. [۴۲]
تاریخ سمنان، ۶۱۴ و ۶۱۳.
۸ - آرای فلسفیحائری در فلسفه ، برخلاف اندیشه غالب حکمای معاصر خود، قائل به اصالت ماهیت بود. وی [۴۳]
محمدصالح حائری مازندرانی، رساله ودایع الحکم فی کشف خدایع بدایع الحکم، ج۳، رساله ودایع الحکم، ص۲۶، در محمد صالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا.
قول به اصالت وجود را مقدمه نظریه وحدت حقیقت وجود و سنخیت حقیقی بین واجب تعالی و ممکنات، و این را خلاف دعوت انبیا و مسلّمات قرآن کریم مبنی بر تنزیه واجب تعالی از سنخیت و شباهت با مخلوقات دانسته است. او تلاش خود را در اثبات اصالت ماهیت و تباین حقایق موجودات، جهاد اکبر فی‌سبیل‌اللّه می‌دانست. همچنین، منکر وجود ذهنی ، اتحاد عاقل و معقول به معنای مشهور و سنخیت علت و معلول بود. از دیگر آرای او، اعاده معدوم و حدوث عالم ، شایان ذکر است. [۴۴]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۲، ص۱۱۹، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۴۵]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۲، ص۲۳۷ـ۲۳۸، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۴۶]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۲، ص۳۵۷، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۴۷]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۲، ص۳۹۵، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۴۸]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۱، ص۴۴ـ ۴۵، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۴۹]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۱، ص۱۹۱، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۵۰]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۱، ص۲۱۱، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۵۱]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۱، ص۲ـ۴، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
وی ضمن بیان این‌که در آثار ابن‌سینا سخنی دالّ بر اصالت وجود نیافته و همین کافی است که او را قائل به اصالت ماهیت بدانیم، کوشیده از سخنان ابن‌سینا آنچه را که ظاهرآ عبارات آن موافق اصالت ماهیت است، به عنوان شاهد صدق ادعای خود بیاورد. [۵۲]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۲، ص۳۹۵، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۵۳]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج۳، ص۴۴ـ۴۵، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۵۴]
ابن سینا، الشفاء، ج۱، ص۳۱، الالهیات، ج ۱، چاپ ابراهیم مدکور، جورج شحاته قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
۹ - وفاتوی در ۱۳۵۰ش در سمنان درگذشت و پیکرش در حرم امام رضا به خاک سپرده شد. [۵۵]
حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱).
کتاب‌های او نیز به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شد. [۵۶]
عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، ج۱، ص۲۷۵، (بابل) ۱۳۷۷ش.
۱۰ - آثارشمار آثار علامه سمنانی اعم از کتاب و رساله به سیصد مجلد تحت عناوین فقه، اصول فقه، تفسیر، کلام، منطق، فلسفه، دعا، ادبیات مندرج است شگفت این که تعدادی از این آثار را در جوانی نوشته است. اینک نام آثاری از وی را یادآوری می شویم. ۱۰.۱ - آثار فلسفیحکمت بوعلی سینا، در پنج مجلد به فارسی؛ که به‌منظور مبرهن ساختن مبدأ و معاد ، که منبع صحیح آن کتاب‌اللّه و عترت است، با استفاده از گفتار حکمای متقدم و متأخر به‌ویژه ابن‌سینا و در مخالفت با تقلید از فیلسوفانی چون صدرالدین محمد شیرازی ( ملاصدرا ) و سبزواری تألیف شده است. او در این کتاب، ابن‌سینا، میرداماد ، شیخ‌اشراق ، خیام و محقق طوسی را قائل به اصالت ماهیت دانسته است. [۵۷]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج ۱ـ۲، همان مقدمه، ص ۷، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
[۵۸]
محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج ۱ـ۲، همان مقدمه، ص ۹، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش.
رساله ودایع الحِکَم فی کشف خدایع بدایع الحِکَم، به فارسی، در رد و نقد بدایع‌الحکم آقاعلی مدرس طهرانی که از قائلان به اصالت وجود بوده است. این رساله در مجلد سوم کتاب حکمت بوعلی سینا و مستقل از مطالب آن به‌چاپ رسیده است. الدین القویم، درباره ربط حادث به قدیم؛ الیدالبیضاء، درباره وجود ذهنی؛ و رسالة فی حل نظم منطق السبزواری [۵۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۸، ص۲۹۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۲۷۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۱]
منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ج۱، ص۱۷۸، تهران ۱۳۸۱ش.
[۶۲]
منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ج۱، ص۴۵۲، تهران ۱۳۸۱ش.
نیز از دیگر آثار فلسفی او هستند. همچنین وی در استقبال از قصیده عینیه ابن‌سینا، قصیده‌ای سروده، که در مقدمه جلد سوم حکمت بوعلی سینا آمده است. [۶۳]
محمدرضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، ج۱، ص۳۰۹ـ۳۱۲، (تهران) ۱۳۵۶ش.
۱۰.۲ - آثار در فقه و اصولسبیکةالذهب، در اصول فقه به عربی، که در آن کفایةالاصول آخوند خراسانی را به نظم درآورده است؛ کتاب سبائک‌الذهب در شرح کفایة [۶۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۱۲۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۱۳۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
الاسکناسیة، در بیان احکام اسکناس [۶۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۶۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
العمل الصالح، در فقه استدلالی مشتمل بر طهارت تا دیات ، به فارسی [۶۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۳۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
تعلیقه بر مکاسب؛ حواشی بر ریاض؛ و رساله المِشْقَصُ المُصیب فی العول و التَعْصیب [۶۸]
محمدصالح حائری مازندرانی، دیوان الأدب، مقدمه عمادزاده، ص ۶، تهران ۱۳۳۷ش، ۱۳۹۰۱.
۱۰.۳ - سایر آثاردیگر آثار او عبارت‌اند از: تفسیر سوره حمد و حدید و آیةالکرسی [۶۹]
محمدصالح حائری مازندرانی، دیوان الأدب، مقدمه عمادزاده، ص ۶، تهران ۱۳۳۷ش، ۱۳۹۰۱.
؛ الوحی العریض فی نفی‌الجبر و التفویض [۷۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۵۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
دیوان الادب، شامل برخی اشعار فارسی او با مضامین دینی و اخلاقی [۷۱]
محمدصالح حائری مازندرانی، دیوان الأدب، مقدمه عمادزاده، ص ۷، تهران ۱۳۳۷ش، ۱۳۹۰۱.
و منظومه نونیة العجم، در مدح پیامبر اکرم و عترت او. [۷۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۹۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اینک نام آثاری از وی را یادآوری می شویم. ۱. ارث الزوجه؛ ۲. ارائه التنقیح السنی فی البرائه عن تلقیح المنی؛ ۳. اتحاد العاقل و المعقول؛ ۴. احتجاجات مأمون، چاپ اصفهان، سربی، وزیری، کانون ادبیات ایران، ۷۲ص. ۵. احسن الدلالات؛ ۶. احیاء المنطق الرسطائی؛ ۷. احیاء الرجال؛ ۸. الاریکه الخضراء؛ ۹. الاستصحاب، سال نشر ۱۳۶۲. ۱۰. الاسکناسیه فی احکام اوراق النقدیه؛ ۱۱. اصاله اللزوم فی العقود و الایقاعات؛ ۱۲. الاعتقادات؛ ۱۳. اجتماع الامر و النهی؛ ۱۴. اکسیر سعادت و حیات جاودان و تکثیر شقاوت و سیئات جاهلان و حاسدان. تاریخ تألیف (۱۳۸۴ هـ . ق) ۱۵. اقسام الکفار و احکامهم؛ ۱۶. الهیات؛ ۱۷. امتناع شریک الباری؛ ۱۸. الأمر بین الأمرین؛ ۱۹. الایمان بالله، در شمارش ادله اثبات واجب الوجود طبق تمام مذاهب، فارسی و استدلالی است. ۲۰. الباقیات الصالحات، فی الاحکام المنصوصه ـ ناتمام؛ ۲۱. البدیعیه، قصیده میمیه؛ ۲۲. بستان الادب، تهران، کتاب فروشی، معصومی. ۲۳. البقعیه؛ ۲۴. بناء المهدوم فی اعاده المعدوم؛ ۲۵. بوارق الالهام فی شرح شوارق الالهام؛ ۲۶. بیان ایمان (فقه فارسی) استدلالی؛ ۲۷. بیان الواقع فی رد البابیه؛ ۲۸. تاریخ الدنیا والدین؛ ۲۹. تاریخ ظهور المنطق، من لدن ارسطالیس؛ ۳۰. تاریخ معارف امامیه ترجمه کتاب ظلامه العتره الطاهره الی حضره قاده الاسلام الباهره. (متضمن مذاهب اسلامیه و جواب جمیع شبهات وهابیان) این کتاب با تحقیق این جانب (ناصر باقری بیدهندی) آماده چاپ است. ۳۱. تاریخ معارف الامامیه و معارف المذاهب الاسلامیه در ۱۲ جلد. ۳۲. تتمیم حاشیه المکاسب. ۳۳. التجری؛ ۳۴. تخلف العله عن المعلول؛ ۳۵. تخمیس الفیه ابن مالک ـ تا باب اضافه ـ ؛ ۳۶. تخمیس لامیه المعری؛ ۳۷. ترجمه الادب الکبیر از ابن مقفع؛ ۳۸. تفسیر سوره حمد و حدید و آیه الکرسی؛ ۳۹. تقریر ابحاث مرحوم آخوند خراسانی (در طهارت، خمس، زکات، و احکام شیردادن) ؛ ۴۰. حاشیه بر مفاتیح الشرایع. ۱۱ - در عرصه شعر و ادبیاتعلامه سمنانی از طبعی موزون، ذوق شعری لطیف و روحی نیرومند نیز برخوردار بود. اشعار عربی و قصاید بلند ایشان را از قدیم در حوزه های ادبی نجف همطراز آثار شاعران برجسته عرب به شمار آورده اند؛ مانند قصیده بلند «نونیه نبویه و قصیده بدیعیه» ... از این رو علامه سمنانی، در تاریخ فرهنگ اسلامی یادآور کسانی چون «مهیار دیلمی (متوفای ۴۲۸ هـ . ق) و مؤیدالدین طغرائی اصفهانی (متوفای ۵۱۵ هـ . ق) است ... . علی اسفندیاری «نیما یوشیج» (متوفای ۱۳۳۸) شاعر نوپرداز و نوآفرین کشورمان در نامه ای خطاب به علامه می نویسد: مخصوصا به تو «تو» خطاب می کنیم برای تو که در مازندران فرد هستی. گمان نمی برم میزانی برای تعیین مقدار توفیق صالحین یک قوم بهتر از وجود شخص صالحی در آن قوم باشد. [۷۳]
نیما یوشیج، نامه ها، ص ۳۶۱.
استاد جلال الدین همایی و نیما یوشیج درباره مقام علمی او شعر سروده اند: نیما در قصیده ای می سراید: منم که طالح درمانده ام در این فکرت تویی که صالحی ای حایری زمن مگریز ابونواس و غزالی و طوسی، این سه تویی که کس نخوانده و نشناسدت به حق تمیز [۷۴]
نیما یوشیج، نامه ها، ص ۳۶۱، برگزیده آثار به کوشش سیروس طاهباز؛ با شراگیم یوشیج، ص ۱۸.
۱۲ - شاعر اهل بیت ـ علیهم السلام ـعلامه سمنانی را باید از شاعران شیعه خواند که در ادبیات فارسی و عربی فوق العاده چیره دست بوده است. برخی از سروده های او از این قرار است. شد برون از آستین امروز دست گردگار داشت بر کف گوهر گیتی فروزی شاهوار بود هفت اقلیم و نه طارم برایش استوار جبرئیلش می ستودی روی تخت زرنگار از لبش این حسن مطلع شد چو خورشید آشکار لا فتی الاعلی لا سیف الا ذوالفقار ۱۳ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴. (۳) ابن سینا، الشفاء، الالهیات، ج ۱، چاپ ابراهیم مدکور، جورج شحاته قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۴۰۴. (۴) عبدالرحمان باقرزاده بابلی، آشنایی با فرزانگان بابل در سه قرن اخیر، (بابل) ۱۳۷۷ش. (۵) علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶. (۶) محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا، ج ۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج ۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران) ۱۳۶۲ش. (۷) محمدصالح حائری مازندرانی، دیوان الأدب، تهران ۱۳۳۷ش. (۸) محمدصالح حائری مازندرانی، رساله ودایع الحکم فی کشف خدایع بدایع الحکم، در محمد صالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی سینا. (۹) عبدالرفیع حقیقت، تاریخ قومس، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۰) محمدرضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، (تهران) ۱۳۵۶ش. (۱۱) محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش. (۱۲) منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۳) حسن فضائلی، «مرحوم آیةاللّه علامه حائری مازندرانی و آثار علمی درخشان او»، وحید، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۱). (۱۴) شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴. (۱۵) محمدمهدی موسوی اصفهانی، احسن الودیعة فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعة، او، تتمیم روضات‌الجنات، بغداد (۱۳۴۸ (. (۱۶) اسماعیل مهجوری، دانشمندان و رجال مازندران، به‌کوشش هدایت‌اللّه مهجوری، (تهران ۱۳۵۳ش). ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حائری مازندرانی»، شماره۵۷۵۹. سایت اندیشه قم |